Starina Novak – Između istorije i legende

2. Starina Novak u legendi

Naša usmena književnost i mitologija zapamtile su senjske uskoke i hajdučki krug oko Starine Novak. Narodna epika oko našeg junaka Novaka okuplja i likove brata-pobratima deli-Radivoja, sinove Tatomira i dijete Grujicu. Vezuje ga za planinu Romaniju kod Sarajeva: Od Glasinca polja širokoga, sa visoke gore Romanije, a istorija za severoistočne srpske krajine prema ili u Rumuniji i Bugarskoj. Možda narodni pevač pravi zbrku sa topografijom, mešajući planinu, zemlju i tursku Rumeliju.

Po tradiciji rođen je u okolini Smedereva, a odmetnuo se u hajduke zbog zuluma despotice Jerine prilikom gradnje čuvene tvrđave. Razlog odlaska u hajduke sigurno nije bio taj, već najverovatnije socijalni teror turskog feudalizma i države. O tome nam svedoče sledeći stihovi:

Uzeh budak, s čim sam argatovao,
Pa sa budakom odoh u hajduke.

Narodni pevač, opevajući Starinu Novak, ima maglovito sećanje na više istorijskih ličnosti iz različitih vremena i krajeva južnoslovenskih i balkanskih zemalja. To je Novak Grebostrek iz 14. veka, Novak iz životopisa despota Stefana Lazarevića, Novaka Debeljaka ili Debeljića iz pera putopisaca 16. Veka ili rumunskog Baba-Novaka. Naš junak je pravi prototip srednjevekovnog viteza i gorskog hajduka. Guslar ga opisuje kao turskog deliju i megdandžiju:

Na njemu je strašno odijelo:
Na njemu je kožuh od međeda,
Na glavi mu kapa vučetina,
A za kapom krila od labuda,
Oči su mu dvije kupe vina,
Trepavice od utine krilo;
I on nosi sablju starokovku.

Pojavljuje se u mnogim podnebljima u srpskim zemljama, u Bugarskoj, Makedoniji, u Rumuniji, pa i šire u klasičnim motivima epske poezije. Nalazi se u svadbenim povorkama, druguje sa vilama, seća se razloga zašto se odmetnuo u hajduke, sveti se nevernoj ljubi i posestrimi, svađa se oko deobe plena, beži iz zatočeništva i oplakuje smrt pobratima.

Vlada mišljenje da je njegov lik u poeziji najcelovitije istaknut i pesnički veoma osmišljen. Sjedinjuje mnoge mane i vrline, hrabar je, nepokolebljiv, ali je često gnevan i prava prznica. Ljuti je megdandžija, a protivnici su mu turski zulumćari i junaci, kao i nepoznati borci za koje često kaže da su bolji od njega. Pesma voli njegove dvoboje i veliča njegovu brutalnost i umešnost:

Posred pasa – ukide ga s glasa
Ni zemlja ga živa ne dočeka.

Dobri poznavaoci mitologije otkrivaju mnoge naslage paganske tradicije. Starina kao bog i zaštitnik ratnika, kao slovenski Dažbog – tvorac života, rodonačelnik koji neprestano štiti svoje potomke. Ima natprirodan glas, često surov i brutalan kao svi paganski bogovi:

Al povika Starina Novače;
Kako viknu kao da ala riknu,
Sve sa zemlje trva polijeće,
A sa gore lišće opadoše.

Narodni pevač ipak pokazuje da je čuveni harambaša od krvi i mesa. Za to je najbolji primer kada peva o njegovoj smrti. Skrhan od bola zbog pogibije sinova i nemogućnosti da im pomogne sebi oduzima život:

Tada maši Stari Novačina,
Maši, kaže, svoju staru sablju
Te ubode svoje živo srce:
Da se znade kako svi junaci
Stari otac sas četiri sina,
Među sobom, kaže, poginusmo,
A za jednu, je li, žensku glavu.

Uz Marka Kraljevića i Svetoga Savu, Starina Novak je jedini srpski junak koji ima svoje toponime u srpskim zemljama. Najpoznatija je Novakova pećina kod Nevesinja, zatim to su objekti na Staroj planini, Romaniji, u moravskom kraju, Kačaniku, Konavlima…

Uvek je bila tanka linija hajduka, kao narodnih osvetnika i običnih drumskih razbojnika. Sledeći stihovi narodne pesme dokazuju više ono drugo pored čuvenih reči, često citiranih, o sposobnosti harambaše Novaka:

Dočekujem Sarajlije mlade,
Te otimam i srebro i zlato
I lijepu čohu i kadifu
Odijevam i sebe i društvo,
A kadar sam stići i uteći
I na strašnom mjestu postojati
Ne bojim se nikoga do boga!

Epske pesme o Starini Novaku su veoma brojne i zabeležene su kod mnogih sakljupača u 18. i 19. veku. Predstavljaju verovatno najpopularniji ciklus i lik kod guslarskih pevača širom Balkanskog poluostrva.

U gradu Klužu, u Republici Rumuniji, 5. februara, na dan pogubljenja Starine Novaka, 1976. godine, podignut je bronzani spomenik u čast Srbinu, Starini Novaku, najboljem komandantu, rumunskog nacionalnog junaka Mihaja Hrabrog.

Hvala sajtu: www.starina.rs