Seljanka u Srbiji

Seljanka u Srbiji

Pravni položaj seljanke

Pravni položaj seljanke, zapravo žene u Srbiji uopšte, u prvoj polovini XX veka uređen je Srpskim građanskim zakonikom koji je važio od 1844. do 1946. godine! Ovim zakonom je inaugurusan “povlašćen pravni položaj” muškaraca i to u gotovo svim oblastima. Neravnopravnost se naročito ogledala u naslednom pravu i to posebno udatih žena. Zaključivanjem braka žena gubi opštu poslovnu sposobnost i izjednačava se sa maloletnikom, odnosno svrstava se u kategoriju u kojoj su bili “uma lišeni, raspikuće, sudom proglašene propalice, i prezaduženici kojih je imanje pod stecište potpalo.”

Udata žena je mogla bez saglasnosti muža samo da sačini testament ili ugovor o nasledjivanju, da vrši očinsku vlast umesto muža koji je lišen pravne sposobnosti, da odgovara za naknadu štete i da vodi spor sa mužem u pogledu nekog svog ličnog ili imovinskog prava. Bez testamenta udovica nije mogla da nasledi muža, tako da je zaostavština pripadala njegovim srodnicima, nekada i vrlo dalekim “bez obzira koliki je bio njen udeo u sticanju muževljeve imovine”.

Sve do 1929. godine zakon je čak dozvoljavao mužu i da fizički kažnjava ženu. Nasilje u braku podsticala je i crkva.
Momčilo Isić vrlo detaljno analizira mukotrpni život seljanki u Srbiji: prva na nogama, poslednja u krevetu, morala je da svim ukućanima muškog roda, pa i mlađima prve godine udaje pere noge, služi ih i dvori. Radila je oko stoke, na njivi, pa čak i kulačila umesto muža. Seljanka u Srbiji nije imala ni vremena, a nije ni osećala potrebu da ovlada veštinom pravljenja dobre, zdrve i ukusne hrane. Seljaštvo je bilo više gladno nego sito.

Obrazovanje

Nepismenost je u Srbiji ovog doba bila ženskog roda. Školovanje je bilo privilegija muškaraca, sinova, nastavljača loze i nosilaca prezimena.

Opšti školski zakon iz 1844. godine prvi je sadržao odredbe o školovanju ženske dece, međutim, neprosvećenost je bila široko rasprostranjena, pa je u osnovnim školama u Srbiji, izuzev Beograda, bilo samo 18,50 odsto učenica. Veliki broj “školarki”, učenica, školu je napuštao ubrzo posle upisa. Revolucionar i publicista Dragojlo Dudić je još 1919. godine zapisao:

“U selu je ista, ako ne i veća potreba da ženska deca uče školu. Od njih se mnogo očekuje. Ali mogu li ona dobiti potrebna znanja ako ne uče školu? Ne mogu. Ona će, postankom matere, biti samo ono što su i do danas bile majke na selu – suviše ponizne sluge i izvršioci volje grubih muževa. A deca njihova? – polje za eksploataciju”.

Tokom dvadesetih godina društvo “Ženski pokret” organizovalo je brojne kurseve za domaćice, uglavnom u Požarevačkom okrugu gde su se seljanke, gotovo još devojčice učile o čistoći tela i odela, o raznim bolestima, o potrebi pelcovanja, o podizanja nužnika, održavanju kuće, kuvanju, konzerviranju hrane. Bilo je tečajeva i o nezi odojčadi, tkanju, pomoći roditeljima. Pionirski pokušaj da se seljanka izvuče iz bede, primitivizma, lavirinta praznoverja, ali i nečistoće i velike nemaštine.

Seljanka u Srbiji

Zdravstvena zaštita

I pored ogromnog ličnog odricanja, stamentosti, neverovatne žilavosti i nesebičnosti seljanka u Srbiji zapravo nije uspevala da odgovori svim svojim obavezama. Higijena u kući i oko kuće bila je na vrlo niskom nivou, odeća ukućana prljava i pocepana, hrana nekvalitetna i loše pripremljena. Možda je najtragičnije to što su deca rasla bez dovoljno pažnje: masovno su poboljevala, pa i umirala. Opšte siromaštvo i neprosvećenost naplaćivalo je najteži danak.
Selom su harale razne bolesti, stradala su najviše mala deca, ali i seljanke. Tuberkuloza je najviše kosila seosko stanovništvo. Seljanke-majke iscrpljene brojnim radjanjima, pa i nasilnim i nestručno izvedenim prekidima trudnoće umirale su u najboljim godinama.

Seljanka je malo pažnje posvećivala deci i nezi dece: po kući su deca zimi najčešće skakutala golišava. Redovnih obroka nije bilo. Majka više namiruje stoku i stara se o njoj nego o deci. Deca su vukla nazeb čitave zime, a najčešće su po telu zbog nečistoće imala kraste.

Zbog svega ovoga seoska deca su, uprkos boravku na svežem vazduhu, često bila bleda, mršava, podložna raznim bolestima. Dvadesetih godina prošlog veka umiralo je u najranijem dobu 10 odsto dece, a bilo je i srezova gde je ovaj postotak bio dvostruko veći.

Za veliki broj seljanki porođaj je bio fatalan: od ukupnog broja žena umrlih na porođaju u periodu 1904-1908. godine seljanki je bilo 92,66 odsto. Porađale su se krišom od ostalih ukućana, često u štali, u krpama, u najstarijim i najprljavijim delovima odeće i već posle samo dva-tri dana nastavljale sa najtežim poslovima. Seljanka se najčešće prekomernim rađanjem borila protiv visoke smrtnosti dece. Kao da nije bilo izlaza iz ovog začaranog kruga.

Pokazatelji o smrtnosti novorodjenčadi, male dece i žena na porođaju su jedan od najpreciznijih indikatora razvoja i dubinskog stanja društva i države.

Rezultati savremenih istraživanja otkrivaju sumorni podatak da je Srbija u XXI vek ušla sa visokom stopom smrtnosti dece mlađe od pet godina: ona je odmah iza Turske, Albanije, Makedonije i Rumunije.

Seljanka u Srbiji

Istorijski preokret

Veliko i značajno razdoblje je od Drugog svetskog rata do 1950. godine, prve etape “posleratne socijalističke izgradnje” zemlje, kada je došlo do istorijskog preokreta, do velikih akcija opismenjavanja:
Od 1946. godine do 1950. godine u Srbiji je kroz analfabetske tečajeve prošlo 1.214.249 polaznika, a 63,2 odsto je opismenjeno.
Od oslobodjenja do 1948. godine naučilo je da čita i piše 270.000 seljanki.
U ovom periodu je došlo do masovnog zdravstvenog prosvećivanja seoskih žena, pa i radikalne promene njihovog položaja i u porodici, i u društvu. Ova etapa se okončava ukidanjem jedine političke ženske organizacije – Antifašističkog fronta žena Jugoslavije.

Današnje protagonistkinje feminističkog pokreta najčešće preskaču ovaj period i odnose se prema ovom periodu sa velikim neznanjem, nerazumevanjem i predrasudama prema političkom i revolucionarnom aktivizmu svojih baka i majki.

Prisustvujemo muku generacije žena, koje su gotovo kao devojčice, goloruke i bose pronele “bratstvo i jedinstvo” od “Triglava do Vardara” i zatim bezglasno izašle iz istorije. Ne znamo ni ko su bile, ni šta su htele, ni šta su uradile, ni da li su žive, ni šta se sa njima dešavalo i kakva im je bila posleratna sudbina. Mrak i ćutanje!

Očigledno, duga senka patrijarhata se nadvila nad čitavom ovom epohom u istoriji žena. I posle revolucije, još jedna izgubljena bitka sa patrijarhatom. Do nogu potučene neustrašive ratnice, marije na prkosima, ali i one hrabre neznake, bezglasno su se povukle iz istorije.

Izbori

Poseban vid diskriminacije žena u Srbiji predstavljalo je uskraćivanje osnovnog gradjanskog i političkog prava – biračkog prava. Mada je ustavom bilo zagarantovano biračko pravo svakom državljaninu sa navršenom 21 godinom i Kraljevine SHS i Kraljevine Jugoslavije, konstatovano je da će ovo biti rešeno Zakonom o ženskom pravu glasa, što se dogodilo tek 1945. godine.

Zakonodavci su objašnjenje za ovaj perfidni manevar nalazili u nerazvijenosti političke kulture žena, u krajnje konzervativnim patrijarhalnim shvatanjima, a bilo je zaklanjanja i iza straha da bi bračna zajednica mogla biti ugrožena, jer bi među supružnicima moglo da dođe do sukoba oko opredeljivanja na izborima. Bilo je i ciničnih komentara da žene uopšte i ne traže pravo glasa, a ko ne traži ne treba mu ga ni silom nametati. I na ovoj tački Srbija je na izazov modernizacije, davala patrijarhalne odgovore.

Ratovi

Brojni i dugotrajni ratovi tokom prve polovine XX veka još su težim učinili težak položaj seljanke u Srbiji. Ona koja je do tada morala samo da sluša naredbe oca, domaćina-starešine, muža, svekra ostala je da čuva ognjište, nezaštićena, prepuštena na milost i nemilost neprijatelja.

Pokazala je seljanka u toku okupacije i ratova da može samostalno da vodi gazdinstvo, da bude domaćin i starešina. Žena seljanka je bila čovek, više nego čovek: bila je radnik, organizator.

Neprijatelji su surovo kažnjavali seljanku, ali je nisu slomili, napravili su od nje aktivnog borca, kao što se to pokazalo u Topličkom ustanku.

Mnoge seljanke su hrabro poginule i u Drugom svetskom ratu, ili kao borci ili kao žrtve odmazde.

Da li je današnji položaj žene na selu bolji?